Bà Cúc đã sống trọn ba phần tư cuộc đời trong căn nhà cấp bốn lợp ngói cũ, nằm lọt thỏm giữa những rặng tre làng hiền hòa ở vùng ven thành phố. Bà không giàu, cũng chẳng từng mơ đến của cải, chỉ cầu mong một cuộc sống bình an bên con cháu. Căn nhà nhỏ ấy là nơi bà đặt hết tuổi thanh xuân, chôn vùi nước mắt sau mỗi lần mất mát, và cũng là chốn duy nhất khiến bà cảm thấy còn có giá trị trên đời này.
Con trai bà, Hưng, là người con duy nhất mà bà dành trọn yêu thương. Ngày Hưng lấy vợ, bà vui không tả xiết, chạy đôn đáo vay mượn tổ chức một đám cưới đàng hoàng. Mai, con dâu bà, lúc mới về hiền lành, lễ phép, mỗi sáng đều pha trà cho mẹ chồng, mỗi tối lại quấn quýt trò chuyện. Bà từng nghĩ, mình thật may mắn khi có được một gia đình trọn vẹn.
Cuộc sống êm đềm trôi đi, cho đến một ngày, chính quyền xã thông báo quy hoạch mở rộng tuyến đường liên tỉnh. Khu đất nhà bà nằm ngay mặt tiền, được định giá lên tới mười tỷ đồng tiền đền bù. Ngày nhận thông báo ấy, bà không nghĩ gì nhiều, chỉ lo căn nhà mình gắn bó cả đời sắp bị phá bỏ. Nhưng Hưng và Mai thì khác.
Ngay đêm hôm đó, Mai bắt đầu thay đổi. Bữa cơm tối trở nên lạnh tanh, không còn tiếng cười đùa, chỉ còn tiếng muỗng va vào bát chan chát. Mai bắt đầu soi mói từng hành động của bà: "Sao mẹ để bếp bẩn thế này?", "Quạt để quên suốt cả buổi, lãng phí điện biết bao!", rồi "Cơm nấu nhão như cháo, ai ăn nổi?". Bà Cúc chỉ cúi mặt, không cãi, không trách, chỉ im lặng gắp từng miếng cơm chan nước mắt.
Hưng thì viện lý do tăng ca, đi sớm về khuya, có khi cả tuần chẳng nói với mẹ một lời. Mỗi lần về đến nhà, anh chỉ liếc bà một cái, lạnh lùng như nhìn một người dưng. Bà thấy lòng mình lạnh dần, từng đêm trở mình trong căn buồng nhỏ nghe tim mình đập thắt lại.
Một chiều mưa tầm tã, bà dậy sớm nấu bữa cơm canh cá rô đồng mà Hưng thích nhất thuở nhỏ. Bà hy vọng có thể xoa dịu không khí ngột ngạt trong nhà. Nhưng khi vừa bưng mâm cơm ra, Mai hất tung xuống đất, tiếng bát đĩa vỡ tan như tiếng tim bà nát vụn. Mai gằn giọng:
– Bà già rồi, ở đây làm gì nữa? Ở nhà đất tiền tỷ mà không biết điều! Hay bà định tranh phần đền bù với tụi con?
Hưng đứng dậy, mặt lạnh băng:
– Mẹ về quê đi. Căn nhà này con đứng tên. Đất này để tụi con lo. Mẹ ở đây chỉ thêm rắc rối!
Bà không khóc. Chỉ đứng đó một lúc, tay run run gom từng mảnh bát vỡ, rồi chậm rãi vào phòng. Đêm đó, bà lặng lẽ gói ghém đồ đạc. Một chiếc túi vải bạc màu đựng vài bộ đồ cũ, sổ hộ khẩu, sổ đỏ, và một chiếc hộp nhỏ bằng gỗ chứa những giấy tờ quan trọng mà bà giữ suốt nhiều năm. Trước khi đi, bà còn đặt một lá thư trong ngăn kéo bàn thờ, chỉ vỏn vẹn vài dòng: "Mẹ đi đây. Đừng tìm. Mọi chuyện rồi sẽ sáng tỏ".
Không ai biết bà Cúc đã đi đâu. Họ hàng hàng xóm kháo nhau bà về quê sống với chị ruột, người duy nhất còn lại trong họ. Nhưng sự thật, bà đến sống ở một ngôi nhà tình thương trong chùa nhỏ cách làng hơn chục cây số, nơi bà từng gửi gạo mỗi mùa thu hoạch. Các sư cô thương cảm bà, cho bà ở lại, đổi lại mỗi ngày bà giúp quét sân, nấu ăn, chăm vườn rau. Dù chẳng dư giả, nhưng lòng bà nhẹ tênh. Bà cười nhiều hơn, đêm nằm ngủ không còn giật mình hoảng hốt.
Một tháng sau, đúng lúc Hưng và Mai đang chuẩn bị nhận tiền đền bù, một đoàn cán bộ xã, gồm cả ông trưởng thôn, công an xã và cán bộ địa chính gõ cửa. Sắc mặt họ nghiêm nghị, ánh mắt dò xét. Mai vội chạy ra, miệng cười lấy lòng:
– Các bác đến ký giấy nhận tiền đền bù ạ?
Ông trưởng thôn không đáp, rút từ cặp hồ sơ một xấp giấy, đập mạnh xuống bàn:
– Mời hai anh chị ra trụ sở làm việc. Có dấu hiệu chiếm đoạt tài sản, giả mạo giấy tờ chuyển nhượng đất đai.
Mai chết lặng. Hưng lắp bắp:
– Nhưng... nhưng đây là nhà con, sổ đỏ con đứng tên...
Cán bộ địa chính nghiêm giọng:
– Sai rồi! Toàn bộ khu đất này vẫn đứng tên bà Cúc. Mọi giấy tờ chuyển nhượng gần đây đều là giả mạo. Chúng tôi đã xác minh chữ ký. Bà cụ không hề sang tên cho ai cả.
Một viên công an nói thêm:
– Hơn nữa, chúng tôi nhận được đơn tố cáo kèm bằng chứng đầy đủ do chính bà Cúc gửi lên. Bao gồm cả ghi âm, bản gốc sổ đỏ, và thư viết tay tố cáo hành vi ngược đãi người già.
Mai sụp xuống, gào lên:
– Không... không thể nào! Chúng con chỉ muốn giữ lại nhà cửa cho sau này...
Ông trưởng thôn lắc đầu:
– Bà cụ còn để lại di chúc công chứng từ ba năm trước. Nội dung ghi rõ: sau khi đất được đền bù, toàn bộ số tiền sẽ tặng cho quỹ học bổng địa phương và trùng tu nhà thờ họ. Không để lại cho con cái.
Cả hai người cứng đờ. Mai òa khóc, còn Hưng ngồi gục đầu xuống bàn, mặt trắng bệch không còn chút máu. Căn nhà bỗng chốc trở nên nặng nề, im ắng như tờ.
Ngày tòa tuyên án, vợ chồng Hưng – Mai bị xử phạt hành chính vì hành vi làm giả giấy tờ, và bị giám sát công khai tại địa phương. Tên tuổi họ bị nêu rõ trên bản tin địa phương, khiến cả làng đều biết. Đứa con trai nhỏ của họ đi học bị bạn bè trêu chọc, Mai phải xin nghỉ việc, còn Hưng thì bị cho thôi chức tổ trưởng tổ dân phố.
Một buổi chiều muộn, khi trời rắc những hạt mưa nhẹ, bà Cúc trở về làng. Người dân xung quanh kéo đến chào đón, có người xin lỗi bà vì không dám lên tiếng khi thấy bà bị đối xử bất công. Nhưng bà chỉ mỉm cười:
– Tôi không trách ai cả. Mỗi người đều có nghiệp phải trả.
Hôm khánh thành thư viện nhỏ do bà tài trợ, đứa bé lớp ba tên Tùng ôm lấy chân bà, rưng rưng nói:
– Bà ơi, mai mốt cháu lớn, cháu cũng sẽ giúp người như bà.
Bà vuốt tóc em, ánh mắt hiền từ mà sáng như đèn đêm:
– Chỉ cần con biết thương người, thì lớn lên con sẽ hạnh phúc.
Về phần Hưng và Mai, sau biến cố, họ bắt đầu sống khép kín. Nhiều tháng sau, Hưng tìm đến chùa nơi mẹ ở, quỳ suốt ba tiếng trước sân chùa, dưới nắng như thiêu. Bà không ra, chỉ nhờ sư cô chuyển lời:
– Hãy sống tử tế với con trai mình. Lỗi lầm nào cũng có thể sửa. Nhưng niềm tin, một khi mất, khó lấy lại lắm.
Khi Hưng về, Mai chỉ lặng lẽ ôm chồng khóc. Cả hai đều biết, họ không chỉ đánh mất tài sản, mà còn đánh mất cả người mẹ, người bà, và phần người còn sót lại trong họ.
Nhưng rồi, thời gian trôi, Hưng xin vào làm từ thiện cho tổ chức địa phương, Mai quay lại công việc dạy học ở trường làng. Họ thay đổi, không vì ai khác, mà vì chính đứa con trai nhỏ của mình, để nó lớn lên không phải xấu hổ vì cha mẹ nó từng phụ bạc bà nội.
Năm năm sau, vào một buổi sáng mùa thu, bà Cúc trút hơi thở cuối cùng tại chùa trong giấc ngủ bình yên. Bên giường, ngoài các sư cô còn có Hưng, Mai và cháu nội. Bà để lại một mảnh giấy nhỏ: "Mẹ tha thứ. Hãy sống tử tế với nhau. Mẹ đi rồi, nhưng lòng mẹ vẫn ở lại."
Người dân cả làng đều đến tiễn bà. Ai cũng thì thầm, rằng trên đời này, có những người ra đi nhẹ tênh như lá, nhưng để lại bóng mát cả đời cho bao thế hệ.